

วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี(2549)ได้สรุปลักษณะการทำงานของเมาส์ได้ดังนี้
1. เมื่อเคลื่อนเมาส์ ลูกบอลด้านล่างจะหมุน
2. จานหมุนสองแนว จับการเคลื่อนไหวของลูกบอล
3. เมื่อจานหมุนทำการหมุน รูบริเวณขอบจานหมุนหมุนตาม
4. แสงอินฟราเรดส่งผ่านรูจานหมุน
5. เซนเซอร์อ่านค่า และส่งเป็นค่าของความเร็วการเคลื่อนไหวในแนวแกน X และแกน Y
เทคโนโลยีของเมาส์
1. Mechanical mice
การทำงาน เมาส์ลูกกลิ้งจะมีกลไกภายในอันประกอบด้วยลูกบอลยางที่กลิ้งไปมา ติดอยู่กับแกนหมุน 2-3แกน เมื่อทำการเคลื่อนย้ายตัวเมาส์ ซึ่งตัวลูกบอลจะกดติดอยู่กับลูกกลิ้งโดยแกนของลูกกลิ้งจะต่อเข้ากับจานที่เรียกว่า Encoder ซึ่งบนจานจะมีหน้าสัมผัสเป็นจุดๆ ขึ้นอยู่กับความละเอียดของเมาส์ เมื่อจุดสัมผัสเลื่อนมาตรงแกนสัมผัส (Contact bar) ก็สร้างสัญญาณบอกไปยังเครื่องคอมพิวเตอร์ ซึ่งตัวโปรแกรมควบคุมเมาส์ จะทำหน้าที่แปลเป็นการเคลื่อนที่ของเคอร์เซอร์ (cursor) อีกทีหนึ่ง เมาส์แบบลูกกลิ้งนั้นใช้งานสะดวก เพราะสามารถนำไปใช้ได้ทุกที่แต่ควรมีแผ่นรองเมาส์ ซึ่งอาจเป็นแผ่นยางหรือวัสดุอะไรก็ได้ ที่มีพื้นผิวเรียบ
รูปแสดงตัวอย่าง Mechanical mice และส่วนประกอบภายใน
2. Optical mice
การทำงาน ใช้หลักการในการตรวจจับการเคลื่อนไหวโดยใช้เซนเซอร์แสงที่อยู่ให้เมาส์ ร่วมกับ LED optical mouse ในยุคแรก ๆ ประดิษฐ์โดย Kirsch บริษัท Mouse System Corporation ซึ่งสามารถใช้ได้บน mouse pad ที่มีพื้นผิวเป็นโลหะเฉพาะเท่านั้น แต่เมื่อคอมพิวเตอร์ราคาถูกลง optical mouse จึงได้ใส่ chip สำหรับประมวลผลภาพ (image processing chips) เข้าไปซึ่งสามารถใช้ได้บนพื้นผิวหลายชนิดมากขึ้น โดยไม่จำเป็นต้องใช้ mouse pad อีกต่อไป
การทำงานของเมาส์แบบที่ไม่ต้องใช้ mouse pad คือการใช้ sensor ในการตรวจจับการเคลื่อนที่ของพื้นผิวที่เกิดจากการใช้ LED ส่องไปที่พื้นผิว และจะถูกส่งต่อไปที่ส่วนประมวลผลภาพ (image processing part) เพื่อจะแปลงไปเป็นการเคลื่อนไหวบนแกน X และ Y โดยจะประมวลผลถึง 1512 เฟรมต่อวินาที ซึ่งในแต่ละเฟรมมีขนาด 18*18 pixels และแต่ละ pixel มีระดับความเข้มที่แตกต่างกันได้ถึง 64 เฉด เมาส์แบบนี้มักจะสับสนกับ Laser Mouse และกลายเป็นมาตรฐานในปัจจุบันเนื่องจากความแม่นยำที่มีมากกว่าเมาส์แบบลูกกลิ้ง (วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี 2549)
ความต้องการใช้งาน ส่วนหนึ่งมาจากนักเล่นเกมแนว FPS ซึ่งต้องการความแม่นยำของเมาส์ในการเล็งโดยใช้เมาส์สูง
3. Optical-Mechanical Mice
การทำงาน คล้ายกับ Mechanical Mouse เพียงแต่ตัวตรวจรับการเคลื่อนที่ของจาน Encoder นั้นใช้เป็น LED โดยบนจานถูกเจาะรูรอบๆ ในด้านหนึ่งของจานซึ่งมีหน้าที่ให้กำเนิดแสงและอีกฝากหนึ่งของจากก็จะมีทรานซิสเตอร์แสงทำหน้าที่ตรวจรับแสง
รูปแสดงตัวอย่าง Optical-Mechanical mice และส่วนประกอบภายใน
3. Wireless Mice
การทำงาน เป็นเมาส์ไร้สายที่เหมือนกับเมาส์ธรรมดาที่อาจทำงานด้วยกลไกแบบลูกกลิ้งหรือแบบแสงก็ได้แต่ไม่มีสายต่อเท่านั้นเพราะจะใช้การส่งสัญญาณไปยังเครื่องคอมพิวเตอร์ผ่านตัวรับอีกทีหนึ่งแทนที่จะผ่านทางสายโดยตรง ลักษณะการทำงานคล้ายกับรีโมตคอนโทรลของโทรทัศน์ ซึ่งการพัฒนาในช่วงแรกมีการใช้เทคนิคอินฟราเรด (Infrared Technology) แต่ต่อมาก็มีการพัฒนาไปใช้เทคโนโลยีคลื่นวิทยุ (Radio Technology) ทั้งนี้เนื่องจากการใช้เทคนิคอินฟราเรดจะมีข้อจำกัดในเรื่องของการส่งรับสัญญาณ เครื่องรับจะต้องอยู่ในแนวทิศทางเดียวกันและห้ามมีอุปกรณ์ใดๆ ขวางแนวการรับ-ส่งของคลื่น สำหรับเมาส์ที่ใช้เทคโนโลยีความถี่คลื่นวิทยุนี้จะไม่มีปัญหาในเรื่องดังกล่าว ทำให้การใช้งานเมาส์มีความสะดวกมากขึ้นและใช้งานได้ในรัศมีความสะดวกมากขึ้น และใช้งานได้ในรัศมีที่กว้างขึ้น เนื่องจากคลื่นวิทยุสามารถทะลุผ่านอุปกรณ์กีดขวางใดๆ ได้ แต่จะต้องมีการติดตั้งเครื่องรับสัญญาณเพิ่มเติมที่เครื่องคอมพิวเตอร์ ข้อดีของเมาส์ประเภทนี้ คือ สามารถเลื่อนเมาส์ได้ในระยะที่อยู่ห่างจากคอมพิวเตอร์มากขึ้น เนื่องจากไม่มีสายเป็นตัวกำหนดขอบเขตการทำงานอีกต่อไป
ประเภทของเมาส์
1.Cordless
เมาส์ที่ใช้คลื่นวิทยุแทนการใช้สายในการเชื่อมต่อ (computer hope 1998-2006)
2.Foot mouse
แทนที่จะใช้นิ้วมือกด ก็ใช้เท้ากดแทน (วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี 2549)
3.Glide point
จะเป็นแผนสี่เหลี่ยมที่วางอยู่หน้าแป้นพิมพ์ สามารถใช้นิ้ววาดเพื่อเลื่อนตำแหน่งของตัวชี้ตำแหน่งบนจอภาพเช่นเดียวกับเมาส์ เหมือนกับ Touch pad (computer hope 1998-2006)
4.IntelliMouse หรือ Wheel mouse
มีล้อหมุนใช้สำหรับเลื่อนได้ เป็นชื่อเรียกเมาส์ของ Microsoft (computer hope 1998-2006)
5.J mouse
ใช้แป้นพิมพ์ J แทนการควบคุมการเลื่อนตำแหน่งโดยมีปุ่มข้างล่างอีก 2 ปุ่มอยู่ใกล้กับแป้น Space bar เพื่อคลิก (click) ซ้าย-ขวา ใช้สำหรับคอมพิวเตอร์แบบพกพา ปัจจุบันไม่ใช้แล้วเนื่องจากไม่สะดวกในการใช้งาน (computer hope 1998-2006)
6.Joy stick
เป็นก้านสำหรับใช้โยกขึ้นลง / ซ้ายขวา เพื่อย้ายตำแหน่งของตัวชี้ตำแหน่งบนจอภาพ มีหลักการทำงานเช่นเดียวกับเมาส์ แต่จะมีแป้นกดเพิ่มเติมมาจำนวนหนึ่งสำหรับสั่งงานพิเศษ นิยมใช้กับการเล่นเกมส์คอมพิวเตอร์หรือควบคุมหุ่นยนต์ (บีคอม [ม.ป.ป.])
รูปตัวอย่าง Joy stick แบบต่าง ๆ